संकेत : संख्या - २

संकेत : संख्या अंक - २

दोन अयने -

अ) दक्षिणायन - यात सूर्याची गती दक्षिणेकडे असते.याचा आरंभ कर्कसंक्रांतीपासून होतो.

ब) उत्तरायण - यात सूर्याची गती उत्तरेकडे असते.याचा आरंभ मकरसंक्रांतीपासून होतो.

" अग्निर्जोतिरह: शुक्ल: ष्णमासा उत्तरायणम् । 

धूमो रात्रिस्तथा कृष्ण: षण्मासा: दक्षिणायनम् ।।''

[ संदर्भ - भगवद्गीता : ८ -२४,२५ ]

दोन अंगे (धर्माची) -

अ) तत्वज्ञान (ब) आचार

दोन अधिष्ठाने - (रोगाची) 

अ) शारीरिक (ब) मानसिक

दोन अंग मुक्तीची -

अ) त्रिविध दुःख निवृत्ती (ब) परमानंद प्राप्ती

[ हरिपाठ रहस्य ]

दोन अधिष्ठाने - (लक्ष्मीची )

अ) चंद्र (ब) कमल 

[ संदर्भ- संस्कृतीची प्रतिके ]

दोन अवस्था - (जीवनाच्या)

अ) जन्म (ब) मृत्यू 

दोन अक्षरी दोन पावक मंत्र - 

राम आणि शिव से मंत्र काशीक्षेत्रात तारक आहेत.

दोन आदर्श भक्त -

हनुमान आणि अर्जुन

दोन आद्य शाहिर (भारतभूमीचे) -

कुश आणि लव .हे श्रीरामाचे पुत्र आणि ऋषी वाल्मिकीचे शिष्य.हे दोघेही गीतरामायण ऋषीसमुदाय,यज्ञमंडप,अथवा राजमार्ग यांवर बहूजनमनोद्दिपनार्थ कोंठेहि गाऊन दाखवित असत.

[संदर्भ - आर्यारामायण वा.रा.७-९३-५]

दोन उपासना -

सगुणोपासना आणि निर्गुणोपासना

दोन गोष्टी आजन्म संपादन कराव्या -

विद्या आणि धन 

" अजरामरवत् प्राज्ञ: विद्यार्थी च् साधयेत् [ महाभारत]

दोन गोष्टींनी मानवाचा नाश होतो.

अ) गर्व आणि लोभ

ब) चिंता आणि चिता

क) अज्ञान आणि आळस

दोन गोष्टीत संयम असावा-

शब्द उच्चारताना आणि कामवासनेवर

दोन चक्र संसाररथाचे -

स्री आणि पुरुष

दोन गोष्टी स्वर्गसुखापेक्षा अधिक होत -

जननी आणि जन्मभूमी.

" नेयं स्वर्णपूरी लंका रोचते मम लक्ष्मण ।

जननी जन्मभूमि श्री स्वर्गादपि गरियसी ।।" [ महाभारत]

दोन गोष्टी पुन्हा जोडणे अशक्य-

फुटले मोती आणि तुटले मन 

" सोने अथवा हस्तचरण। मोडिल्या सांधिता विचक्षण ।

फुटले मोती तुटले मन। सांधु न शके विधाता ।। "

[ संदर्भ - मुक्तेश्वर म.भा.अध्याय १८]

दोन गोष्टी क्षणभंगूर -

तारुण्य आणि धन 

तारुण्य आणि धनाचा नको रे मोह ।

हे तर दोघे ओसरत्या जलासम डोह।। [ पुष्पकाव्य]

दोन दुरुपयोग द्रव्याचे -

१) कुपात्री दान करणे.

२) सत्पात्री दान नाकारणे.

" लब्धानामपि वित्ताणां बोद्धव्यौ द्वावतिक्रमौ ।

अपात्रे प्रतिपत्तिश्च पात्रे चाप्रतिपादनम् ।। "

[संदर्भ- महाभारत,शांती पर्व २७-३१]

दोन नर - अर्जुन आणि अश्व

दोन महान नृत्य - तांडव (शिव नृत्य ) 

                                      लास्य (पार्वती नृत्य ) 

दोन पक्ष - (पक्ष म्हणजे पंधरवडा)

शुक्ल पक्ष - अमावास्येपासून ते पौर्णिमेपर्यंत - शुक्लपक्ष.

कृष्ण पक्ष - पौर्णिमेपासून ते अमावास्येपर्यंत - कृष्णपक्ष.

दोन पाकशास्त्र प्रविण (पुराणकालीन )-

नल राजा (स्वादिष्ट गोड पदार्थ बनविण्यात कुशल)

म्हणून नलराजाने बनविलेल्या पदार्थांना नळपाक म्हणत.

भिम - ( तिखट मिठाचे पदार्थ -तामस पदार्थ बनविणे)

भिमाने बनविलेल्या पदार्थांना भिमपाक म्हणत.

दोन पुरुष -

क्षर - जो विनाश पावतो.

अक्षर - ज्याचा विनाशच होत नाही.

दोन पुरुषोत्तम -

मर्यादा पुरुषोत्तम - राजा दशरथ व कौशल्येचापुत्र श्रीराम.

पुराण पुरुषोत्तम - वसुदेव व देवकीचा पुत्र - श्रीकृष्णपण...श्रीकृष्णाचा प्रतिपाळ गोकूळात नंदबाबा आणि यशोदेने केला.म्हणून यशोदेच्या कान्हा असेही म्हणतात.

दोन वार्ताहर (पुराणकालीन )-

नारद - हा ब्रम्हदेवाचा मानसपुत्र असून सप्तखंडात तो कुठेही भ्रमंती करीत असे.त्यास सप्तखंडातील बित्तंबातमी माहिती होतं असे.व इकडून ऐकले की, तिकडे सर्व वार्ता कुशल नितीने तो कथन करीत असे.

संजय - कुरुक्षेत्रावर सुरु असलेले महाभारत युद्धाचे वर्णन धृतराष्ट्राला हस्तिनापुरात राहूनच साद्यंत करता यावे.म्हणून प्रभू कृपेने संजयांस दिव्य दूरदृष्टी प्राप्त होती.असे म्हटले जाते.

दोन कठिण प्रतिज्ञा ( पुराणकालीन )

भिष्मप्रतिज्ञा ( आजन्म अविवाहित राहण्याची)

कचप्रतिज्ञा    ( सहस्र वर्ष ब्रम्हचर्य पालनाची )

दोन प्रकार अवलोकनाचे-

सिंहावलोकन (थोडेसे चालून गेल्यावर मागे वळून पाहणे; व पुन्हा पुढे चालणे.)

विहंगावलोकन - (सूक्ष्म निरीक्षण करणे.)

दोन प्रकार सद्गुरूचे -

ध्यायी - शास्त्र आणि अनुभूती यांनी युक्त असा गुरु.

तत्त्त्ववित - जन्मतः सिद्धयोगी असा गुरु.

[संदर्भ - द्वैविध्यं सद्गुरूणांच् ध्यायितत्त्वविदाविति -योगसंहिता ]

दोन काळ अतिदु:खदायक-

मध्यान्ह काल आणि अंतकाल

दोन प्रकारचे जन्म -

दिव्य आणि पार्थिव 

दोन प्रकारचे चोर -

उघड चोर - उघडपणे चोरी करणारा.

गुप्त चोर - साळसूद दिसणारा.

दोन प्रकारची सृष्टी -

दैवी आणि आसुरी

" द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन दैवासूर एवच् ।"

[ भगवद्गीता १६-६]

दोन प्रकारचे ज्ञान - 

अ) जन्मसिद्ध आणि अनुभवसिद्ध

ब) शब्दज्ञान आणि अनुभवजन्य ज्ञान

" ज्ञानं तु द्विविधं प्रोक्तं शाब्दिकं प्रथमं स्मृतम् ।

अनुभवाख्यं द्वितीयं तु ज्ञानं तद्दुर्लंभं नृप ।।"

[संदर्भ -देवी भागवत षष्ठ स्कंध- १५-२२]

दोन प्रकारची माणसं सुखी होऊ शकतात -

१) येणारी संकटे ओळखून आगाऊ तरतूद करणारा.

२) प्रसंगी ज्याला युक्ती सुचते तो-प्रसंगावधानी

" अनागतविधाता च् प्रत्युपन्नमतिश्च य: ।

द्वामेव सुखमेधेते दीर्घसूत्री विनश्यति ।। "

[संदर्भ - महाभारत,शांती पर्व १३७-१]

दोन प्रकारची माणसे जगात विरळाच -

१) ज्याने जे मागितले ते त्यास देऊन टाकणारा - कर्ण आणि बळीराजा

२) आपण स्वतः कोणापासून काहींही न मागणारा-

दोन प्रतिज्ञा (अर्जुनाच्या )-

दैन्य न भांकणे आणि युद्धात पाठ न दाखविणे.

" अर्जुनस्य प्रतिज्ञे द्वै न दैंन्यं पलायनम् । " 

दोन राष्ट्रीय महाकवी (पुराणकालीन ) -

व्यास - महाभारताचे कर्ते

वाल्मिकी -रामायणाचे कर्ते

दोन प्रबळ कारणे (वाद होण्याची) -

कनक म्हणजेच सोने.

कामिनी - सुंदर स्री.

" कामिनी कनकं कार्य कारणं विग्रहस्य वै । " 

[संदर्भ -देवी भागवत.चतुर्थ स्कंध.१०-६ ]

दोन विद्या -

अ) शास्रविद्या आणि शस्रविद्या

ब) बला आणि अतिबला.

सर्व ज्ञानाचे उगमस्थान.अशा या देवनिर्मित विद्या : बला आणि अतिबला ऋषी विश्वामित्रांनी श्रीरामास दिल्या होत्या.

[संदर्भ- वाल्मिकी रामायण.बाल सर्ग.२२-१७]

दोघे जण पराजित-

अ) कर्ज घेणारा आणि मुलीचा बाप

ब) लोभी गुरु आणि लालची शिष्य - कबीर

दोन खरे यात्रिक -

सूर्य आणि चंद्र.

दोन जण दुर्मिळ -

अप्रिय असले तरी हितकारक सांगणारा.

अप्रिय असले तरी ते शांत ऐकूण घेणारा.

" अप्रियस्य च् पथ्यस्य श्रोता वक्ता च् दुर्लभ: । "

[संदर्भ- वाल्मीकि रामायण.अरण्य पर्व.३७-२]

[ पुढील भागात ३ वर आधारीत संकेत वाचा.]

© प्रा.पुरुषोत्तम पटेल " पुष्प "